مدح و ستایش در شعر فارسی از آغاز تا پایان قرن پنجم هجری (سبک خراسانی)

چکیده مدح و ستایش از قدیمی ترین اغراض شعر فارسی است؛ این گونه ادبیات غنایی در مسیر تکامل خود تا امروز، تأثیری پر رنگ بر صفحه شعر شاعران داشته است؛ مدح، شعری است که در آن گوینده به توصیف، تحسین و تمجید از کسی بپردازد. موضوع این رساله اشعار مدحی سخنوران اواسط قرن سوم تا پایان قرن پنجم هجری است که بدان سبک خراسانی اطلاق می شود و ایّام حکومت طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل بویه، آل زیار، غزنویان و اوایل حکومت سلجوقیان را در بر می گیرد. از میان دوره های مدیحه سرایی، محدوده زمانی مذکور در شعر فارسی به حیث گرایش چشمگیر شاعران به مضمون مدح و ستایش قابل ملاحظه است. در این پژوهش ابتدا شرایط، اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی این دوره مورد بررسی قرار گرفت و ازآن جا که ضرورت داشت از منظر طبقه بندی تحلیلی و بررسی محقَقانه و جامع به موضوع مدح و ستایش نگریسته شود، تمامی مدایح شاعران از ظهور رسمی شعر فارسی تا پایان قرن پنجم هجری براساس تقسیم بندیی که در ذیل می آید؛ بررسی، تحلیل و دسته بندی شده است؛ بدین ترتیب مدایح شاعران سبک خراسانی به سه دسته کلی تقسیم می شوند که بر اساس بسامد عبارتند از مدایح غیرمذهبی، خودستایی و مدایح مذهبی که در ذیل هر یک، اشعار براساس بسامد و به ترتیب تاریخی سال فوت شاعران می آید. از میان مدایح غیر مذهبی بیشترین مضمون مدحی، جود و بخشش و در خودستایی ها، سخنوری است و در مدایح مذهبی؛ بیشترین ستایش به خلیفه فاطمی المستنصربالله اختصاص دارد؛ لیکن درکل می توان مسعود سعد سلمان را به لحاظ دارا بودن بالاترین بسامد اشعار مدحی، نماینده و پرچمدار مدح و ستایش در سبک خراسانی دانست. درباره قالب های شعری رایج در این دوره که مدایح در آن ها آمده، باید به ترتیب از قصیده، قطعه، مثنوی، رباعی، مسمَط، ترجیع بند، ترکیب بند، نامعلوم، غزل و مستزاد نام برد. واژگان کلیدی: شعر، ادبیات غنایی، مدح و ستایش، سبک خراسانی، قصیده